करवीरकर छत्रपतिंनी अंबाबाईचं स्थान अबाधित ठेवून आपली कुलदैवता तुळजाभवानीची स्वतंत्रपणे जून्या राजवाड्यात स्थापना केली. या राजवाड्यात सुंदर असा लाकडी मंडप असून त्याच्यावरील नक्षीकाम सुबक व छान आहे. इटलीतील सुंदर झुंबरसुध्दा येथे पहायला मिळतात, तसेच कासवाच्या पाठीवरील छोटे मंदिर आहे. कोल्हापूरकर छत्रपतिंची गादी तसेच छ. शाहूंचा लाकडी भव्य पुतळा व त्यांनी केलेल्या शिकारी येथे पहायला मिळतात.

कोल्हापूरातील उत्कृष्ट स्थापत्यशैलीच्या नमून्यापैकी एक म्हणजे भवानी मंडप परिसर होय. इथे जी भव्य कमान दिसते ती नगारखान्याची इमारत आहे. याची निर्मिती कोल्हापूरकर छत्रपतींच्या काळात झाली. हे भव्य असे प्रवेशव्दार इतिहासाची साक्ष देते. पाहता क्षणीच याच्या कोणीही प्रेमात पडेल इतके सुंदर आहे हे. याच्यावर कोरलेल्या कलाकृतीही अतिशय बारीक व सुबक आहेत. वेगवेगळे नक्षीकाम याच्यावर केलेले असल्याने हे भव्य प्रवेशव्दार खूपच ग्रेट दिसते.

मेन राजाराम कॉलेजची इमारत ही स्थापत्य कलेचा उत्तम नमूना ठरतो. भवानी मंडपाला लागूनच याची इमारत आहे. या आकर्षक इमारतीत केल्या गेलेल्या अनेक कोरीव कामांनी याची शोभा वाढवली आहे. या इमारतीची रचनाच मुळात शैक्षणिक कार्यासाठी केली गेलेली आहे. या ऐतिहासिक कॉलेजला डॉ. बाबासाहेबर आंबेडकरांनी सुध्दा आवर्जून भेट दिली होती. आजही इथे कॉलेज असल्याने आपणास ही इमारत बाहेरील बाजूने पाहता येते.

ऐतिहासिक राजाराम कॉलेजच्या समोरच ही १०० वर्षापूर्वीची वाचनालयाची इमारत असून साहित्यीकांची दिर्घ परंपरा लाभलेले हे ठिकाण आहे. वास्तू शिल्पांचा हा सुंदर नमुना असून याच्यावरील नक्षीकाम सुबक वाटते. येथे दुर्मिळ ग्रंथ संपदा उपलब्ध आहे.

कोल्हापूर हा भुईकोट किल्ला होता. पूर्वीचा कोल्हापूरचा विस्तार बिंदु चौक, मिरजकर तिकटी, गांधी मैदान, अर्धा शिवाजी पुतळा, रंकाळा स्टँड, गंगावेश, शिवाजी पुतळा व पुन्हा बिंदु चौक इतका होता. ४२ बुरुज व वेशींचा हा परिसर होता. पूर्वीच्या काळी बुरुज व खंदक मुजवण्यात आले. काही महत्वपूर्ण भागापैकी बिंदू चौकात थोडी तटबंदी व प्रवेशव्दार राखून ठेवण्यात आले आहे. मंगळवार वेस, शनिवार वेस, गंगावेस, रविवार वेस, वरुणतीर्थ वेस व रंकाळा वेस असा हा वेशींचा परिसर होता. आज शहरातील एैतिहासिक पार्श्वभूमीचा तो मानदंड ठरतो.

छ. शाहू महाराजांनी रोम देशाच्या भेटीमध्ये तिथले ऑलंपिक मैदान पाहिलं अगदी तसेच कुस्ती मैदान कोल्हापूरात असावं या हेतूने खासबाग कुस्ती मैदानाची निर्मिती १९१२ ते १९१८ या सहा वर्षाच्या परिश्रमाने केली. इथे २० ते २५ हजार लोकांना विना अडथळा कुस्ती पाहता येऊ शकते इतकं हे उत्कृष्ट बनवलं आहे. ही शाहू महाराजांची दूरदृष्टीच होती. तत्कालीन देशातील सर्वोत्कृष्ठ कुस्ती मैदान म्हणून प्रसिध्द होते. याला लागूनच असलेल्या कलायोगी जी. कांबळे चित्र संग्रहालय व केशवराव नाट्यगृह आपण पाहू शकतो.

छ. शाहू महाराज आपल्या परदेश दौ-यात असताना आधुनिक थिएटर पाहिले होते तसेच एखादे आपल्या संस्थानात असावे असे महाराजांना वाटत होते. त्या दृष्टीने त्यांनी सुप्रसिध्द पॅलेस थिएटरची निर्मिती केली. त्यालाच पूढे संगीतसूर्य केशवराव भोसले नाट्यगृह असे नाव देण्यात आले. या थिएटरमध्ये अनेक प्रतिभाशाली कलाकरांनी आपल्या कलेचे योगदान दिले आहे. या थिएटरची अंतर्गत रचना इतकी जबरदस्त होती की विना साऊंड सिस्टीम सर्वात मागे बसलेल्या व्यक्तीलासुध्दा सहज सगळे संवाद ऐकू येत असत. ही छ. शाहू महाराजांची दूरदृष्टी होती.

हे रोमांचकारी खेळ छ. शाहू महाराजांनी बडोद्यावरुन कोल्हापूरात आणला होता. या खेळात हत्तीला चिथवून तो हाती अंगावर आला की, एका बुरुजामध्ये लपून बसत त्यास बुरुजास आगड म्हणतात. त्यामधून बाहेर पडून हत्तीला परत डिवचत. यातून थोडी जरी चूक झाली तर हत्तीच्या पायदळी तुडवण्या जाण्याची शक्यता फार असे. आजही आपण या धाडसी खेळाचे आगड कोल्हापूरातील छ. शाहू मैदान येथे पाहू शकतो.

छ. शाहू महाराजांच्या वास्तव्याने पुनित झालेली ही वास्तू अतिशय देखणी अशी आहे. शहराच्या उत्तरेस रम्य वणश्रींच्या सानिध्यात कित्येक एकराच्या विस्तृत परिसरात हा भव्य असा दुमजली राजवाडा उभा आहे. इ.स. १८७७ ते १८८४ या कालावधीत अहिल्याबाई राणी साहेबांनी बांधून घेतली. अष्टकोनी मनोरा व हिंदू शिल्प शैलीचे उत्कृष्ट मिश्रण इथे पहायला मिळते. नवा राजवाड्याच्या आवारात एक छोटे तळे असून या तळ्याजवळ निरनिराळे पक्षी, हरण, सांभार इ. प्राणी पहायला मिळतात.

कोल्हापूर शहरातील गोथिक शैलीत बांधलेली ही सुंदर वास्तू आहे. ही इमारत १८७२ ते १८७६ या कालखंडात बांधली गेली. त्या काळी ती संस्थानची कार्यालयीन इमारत होती. याच्या सभोवती सुंदर बगीचा दुर्मीळ वृक्ष पहायला मिळतात. इथून जवळ असलेल्या छ.प्रमिला राजे (सीपीआर) रुग्णालय छ. शिवराय व छ. ताराराणी यांचे मंदिर त्याच बरोबर नव्याने होत असलेल्या छ. शाहू महाराजांच्या समाधी स्थळाला भेट देऊ शकता.

हा दवाखाना म्हणजे प्रथमदर्शनी एखादा राजवाडाच वाटतो. पण मुळात याची निर्मितीच दवाखान्यासाठी झाली होती. कोल्हापूरचे चौथे शिवाजी महाराज यांच्या काळात झाली. याचे पूर्वीचे नाव अल्बर्ट एडवर्ड हॉस्पिटल असे होते. आजही हा दवाखाना अनेकांना सेवा बजावत आहे. या इमारतीवरील नक्षीकाम देखणे व लक्षवेधक आहे. याचे बांधकाम गॉथिक शैलीत चार्ल्स माँट यांनी केलेले आहे. हौसी पर्यटक येथे भेट देवून अधिक माहिती घेऊ शकतात.

छ. शाहू महाराजांनी या मंदिरांची निर्मिती केली. दरवर्षी १९ फेब्रुवारी रोजी शिवजयंतीला सध्याचे छत्रपती कुटुंब छ. शिवरायांच्या मंदिरात येवून पुजा करतात. या मंदिराच्या मागे राजघराण्यातील सात लोकांची स्मारके आहेत. इथे जे दुमजली मंदिर दिसते ते छ. शिवरायांचे आहे. त्याच्या बाजूला जे मंदिर आहे ते महाराणी ताराराणींचे आहे व ताराराणींच्या मंदिरासमोर जे मंदिर दिसते ते छ. शाहू महाराजांचे थोरले पुत्र प्रिन्स शिवाजी यांचे आहे. छ. शाहूनी निर्मिती केलेली ही मंदिरे पाहण्यासारखी आहेत.

राजर्षि शाहू महाराजांनी आपल्या हयातीत सन १९१६ मध्ये लिहून ठेवले त्याप्रमाणे नर्सरी बागेमध्ये सध्या या समाधी स्थळाचे काम चालू आहे. येत्या काही दिवसांमध्ये पर्यटकांना पाहण्यासाठी उपलब्ध होईल.

इ.स. पूर्वी दुस-या शतकातील हे प्राचिन गाव जमिनीखाली गाडले गेले होते. डेक्कन कॉलेज पूणे यांनी उत्खनन करुन संशोधनाचे काम पूर्ण केले आहे. यामध्ये आढळलेले अवशेष वस्तू टाऊन हॉल संग्रहालयात ठेवले असून उत्खननाचे ठिकाण मात्र पाहता येत नाही. आज या जागेवर झोपडपट्टीचे अतिक्रमण असून ते काढून उत्खननाचे क्षेत्र पर्यटकांना पाहण्यास खूले करता येईल. मोहनदजोदडो व हडाप्पा संस्कृतीच्या नंतर भारतातील गाडल्या गेलेल्या शहराचा हा एकमेव परिसर आहे.

येथील नदी पात्र पाहून तेथून त्याला लागूनच एक तटबंदी दिसते त्यालाच एक छोटा लोखंडी दरवाजा दिसतो. खरतर बाहेरुनच आपल्याला तटबंदीच्या आतील मंदिराची शिखरे दिसतात. त्यामधील जे मोठे शिखर दिसते ते म्हणजे शिवमंदिर होय. तटबंदीच्या छोट्या दरवाज्यातून आत गेल्यानंतर आपणांस अनेक समाध्या दिसतात. इथे छ. ताराराणी व इतर महत्वाच्या समाध्या आहेत. तसेच करवीरकर छ. संभाजी महाराजांची समाधी सुध्दा इथे दिसते, ती शिवमंदिराला लागून आहे. इथले वैशिष्ट्ये म्हणजे शिवमंदिर. हे मंदिर स्थापत्य शास्त्रातील कोल्हापूरातील एक अजोड नमूना आहे. उत्कृष्ट आहे. या मंदिराच्या बांधकामासाठी जोतीबावरील दगड वापरला आहे. या दगडांना घासून इतका गुळगुळीत केला आहे की या दगडांमध्ये आपला चेहरा दिसतो. मंदिरामध्ये शिवलिंग असून ते सुध्दा उत्कृष्ट आहे तसेच येथील गाभा-याची चौकट पाहण्याजोगी आहे.

छ. शाहू महाराजांना आपल्या जबरदस्त दूर दृष्टीतून धुण्याच्या चावीची निर्मिती केली. रंकाळा तलावात धुणे धूवून तलाव दुषित होऊ नये म्हणून छ. शाहूंनी तलावापासून थोडं लांब अंतरावर रंकाळ्याचे पाणी सायफन पध्दतीने आणून कपडे धुण्याची कायम स्वरुपी सोय केली. इथे किमान ३० हून अधिक दगडी भांडे आहे. त्यामध्ये पूर्वी कपडे धुत असत. छ. शाहूंच्या दूरदृष्टीतून तयार झालेली ही निर्मिती कोल्हापूरचे हेरिटेज आहे. ही धुण्याची चावी सर्वांनी जरुर न चुकता पहावी अशीच आहे.

कोल्हापूरातील पर्यटकांचे आवडते प्रेक्षणीय स्थळ म्हणून रंकाळा तलाव महत्वाचे आहे. आजच्या रंकाळ्याच्या जागी एक भली मोठी खण होती. याच खणीतील दगडांचा वापर तत्कालीन शहरातील मंदिरासाठी केला गेला. रंकाळा तलावाशेजारील रंकभैरव मंदिर, चौपाटी, टॉवर, संध्यामठ, नंदी मंदिर, शालीनी पॅलेस इ. वास्तू शिल्पे, वारसा स्थळे पहायला मिळतात. रंकाळा तलावात देशी विदेशी स्थलांतरीत पक्षी पहायला मिळतात. तसेच मन मोहून टाकणारा सुर्यास्त नक्की पहावा.

कोल्हापूरातील ही आणखीन एक वास्तू ज्याचे सौंदर्याने सर्वांना भुरळ पाडली आहे. रंकाळा तलाव चौपाटीवर गेल्यावर एक भव्य राजवाडा आपले लक्ष अक्षरशः खेचून घेतो तो राजवाडा म्हणजे शालिनी पॅलेस होय. छ. राजाराम महाराज यांनी रंकाळा तलावाच्या पश्चिम काटावर १९३१ ते १९३४ या कालखंडात हा भव्य राजवाडा बांधला आहे. वास्तू शिल्पांचा अप्रतिम नमूना म्हणून याकडे पाहिले जाते. या राजवाड्यामुळे रंकाळ्याला व रंकाळ्याला या राजवाड्यामुळे एक वेगळेच सौंदर्य प्राप्त झालेले आहे.

कोल्हापूर शहरात साधारणतः १७६० ते १७७० या काळात २१ तळी होती. पाणी मुबलक होते पण तळ्यांची स्वच्छता नव्हती. सांडपाणी तळ्यातच मिसळायचं. त्यामुळे रंकाळा, पद्माळा वगळता इतर तळ्यांचं पाणी पिण्यायोग्य नव्हतं. परिणामी दुषीत पाण्यामुळे साथीच्या रोगात वाढ झाली. रंकाळ्याचं पाणी चांगल पण ते पूर्ण क्षमतेने शहरात आणला आलं नाही. पुण्यातील बाबुराव केशव ठाकूर या व्यापा-याची अंबाबाईवर खूप श्रध्दा होती. त्यांनी शहरातील पाण्याची समस्या जाणून कात्यायनीतील स्वच्छ पाणी शहरात नळावाटे आणण्याची एक योजना आखली. त्यांनी त्या काळी स्वतःचे तीन लाख रुपये खर्च करुन कात्यायनीहून नैसर्गिक उताराच्या आधारे दगडी पाटातून पाणी नंगीवली दर्ग्यापर्यंत आणले त्यांनी २ लाख ९४ हजार ५०० गॅलन पाणी साठी करणारी टाकी नंगीवली दर्ग्याजवळ सन १८७७ साली बांधून पूर्ण केली त्यालाच ‘पाण्याचा खजिना’ म्हणतात.

दसरा चौक परिसरास पूर्वी चौफाळ्याचा माळ म्हणत. १८८९ नंतर दस-याला शिलंगणाचं सोनं लुटण्याचा सोहळा इथे होऊ लागला आणि या माळाला दसरा चौक हे नाव मिळालं. पूर्वी या माळावरच सातारचे छत्रपति व करवीरचे छत्रपति यांच्या ऐतिहासिक भेटीचा सोहळा घडला होता. सध्याच्या दसरा सोहळ्यात सध्याचे छत्रपति व युवराज आपापल्या पारंपारिक शाही पोषाखात आपल्या खास ठेवणीतल्या जर्मन बनावटीची मेबॅक कार जी फक्त दसरा सोहळ्यातच बाहेर काढली जाते. त्या मध्ये बसून दसरा चौकात येतात. छत्रपतिंच्या हस्ते सोनं लुटीच्या सोहळ्यास प्रारंभ होतो.